Τροτέζα

Τροτέζες του σινεμά, της αργκό και της καρδιάς

Η τροτέζα ως πρόσωπο και φάντασμα της λαϊκής κουλτούρας

Νεαρή πόρνη κοντά στην Place d'Italie. Παρίσι  1932

Από το γαλλικό σαλόνι στα σοκάκια της λαϊκής μνήμης

Η προέλευση, το νόημα και η κοινωνική εικόνα μιας λέξης που συνόδευσε τον ερωτισμό, τη φτώχεια και τη σάτιρα

Από την "trottiner" στην "τροτέζα"

Η λέξη τροτέζα προέρχεται από τη γαλλική λέξη "trotteuse", που με τη σειρά της σχετίζεται με το ρήμα trottiner — περπατώ ελαφρά ή σβέλτα, με μικρά βήματα. Στο Παρίσι του 19ου αιώνα, "trotteuses" ονομάζονταν υποτιμητικά οι γυναίκες που “γύριζαν στους δρόμους” – είτε για να εργαστούν είτε για να "προσφερθούν". Έτσι η λέξη προσέλαβε τη σημασία της πεζοδρομιακής ιερόδουλης.

Στην ελληνική αργκό, η λέξη πέρασε ως τροτέζα, με την κατάληξη "-έζα" να προσθέτει μια λαϊκή, συχνά ειρωνική ή υποτιμητική χροιά, όπως σε λέξεις τύπου “καμαριέρα”, “τσιγγάνα”, “θεραπαινίδα”.

Η ελληνική λέξη τροτέζα προέρχεται από το γαλλικό "traînée" (προφ. [τρενέ]), που σημαίνει:

• σέρνω, έρπω (κυριολεκτικά)

• αλλά και υβριστικά: "ελαφρών ηθών γυναίκα", πόρνη, τσούλα (με υποτιμητική έννοια)

Ωστόσο, υπάρχει σύγχυση με τη γαλλική λέξη "trottoir" = πεζοδρόμιο, απ’ όπου βγαίνει η έκφραση:

• "fille du trottoir" = κορίτσι του πεζοδρομίου, δηλαδή ιερόδουλη.

Αυτή η δεύτερη έκφραση (και η λέξη "trotter" = τρέχω/περπατώ γρήγορα) επηρέασε τη λαϊκή ετυμολογία στα ελληνικά.

Η λέξη "τροτέζα" στα ελληνικά είναι δάνειο με λαϊκή ετυμολογική παραμόρφωση από τα γαλλικά — πιθανότατα από το "traînée" (υβριστικός όρος για γυναίκα που εκδίδεται) και το "trottoir" (πεζοδρόμιο), που στα γαλλικά χρησιμοποιείται στη φράση "fille du trottoir" – η πόρνη του δρόμου.

Σημασία και χρήση στην ελληνική κοινωνία

Στην Ελλάδα του 20ού αιώνα, τροτέζα σήμαινε τη γυναίκα του πεζοδρομίου – συνήθως χωρίς επίσημη άδεια άσκησης επαγγέλματος, σε αντίθεση με τις «κοινές γυναίκες» των οίκων ανοχής. Η τροτέζα ανήκε στο περιθώριο: ούτε πλήρως εγκληματική, ούτε κοινωνικά αποδεκτή – υπήρχε, όμως, διακριτή, στους δρόμους, στις παρυφές των πόλεων, στη σκιά.

Πώς την ερμηνεύει ο Πετρόπουλος

• Τη θεωρεί λαϊκή λέξη, καθαρά ελληνικής χρήσης, παρά την γαλλική ρίζα

• Υπογραμμίζει ότι είναι της πιάτσας, σε αντίθεση με τη λέξη “πόρνη” που είναι «λογία»

• Τονίζει πως οι ίδιες οι γυναίκες που ονομάζονται τροτέζες σπάνια αυτοπροσδιορίζονται έτσι – είναι λέξη των άλλων

"Η τροτέζα δεν έχει καβάτζα, δεν δουλεύει για αφεντικό, είναι ανεξάρτητη αλλά και απροστάτευτη. Είναι η πιο σκέτη μορφή της πουτάνας."
(παραφρασμένο από "Το μπουρδέλο")

Κοινωνική θέση και στερεότυπα

Η τροτέζα ήταν ταυτισμένη με τη φτώχεια, την επιβίωση με το κορμί, αλλά και με έναν υπαινικτικό αισθησιασμό που επηρέασε και την ποπ κουλτούρα. Στον λαϊκό λόγο, συχνά εμφανίζεται ως σύμβολο του “εύκολου έρωτα” και της γυναίκας που “ξέρει να ζει στους δρόμους”.

Στον κινηματογράφο και το θέατρο – ιδιαίτερα στις δεκαετίες 1950-1970 – η τροτέζα παρουσιάζεται είτε με χιούμορ (ως χαριτωμένη, καπάτσα) είτε με τραγικό ρεαλισμό. 

Λαϊκή απήχηση – στα ρεμπέτικα, τα ανέκδοτα και τη γλώσσα του δρόμου

Η τροτέζα δεν ήταν απλώς “περιθωριακή”. Ήταν χαρακτήρας με αναφορές σε τραγούδια, ειδικά στα ρεμπέτικα και τα λαϊκά των δεκαετιών του '30 και του '40.Ο Πετρόπουλος παραθέτει λεξιλόγιο που σχετίζεται με τους ρεμπέτες, τη ζωή στα κουτούκια, την παρανομία και το σεξ. Η λέξη τροτέζα καταγράφεται ως μέρος της ρεμπέτικης αργκό.

Η τροτέζα ως λέξη σπάνια εμφανίζεται αυτούσια σε τραγούδια, αλλά η φιγούρα της – η γυναίκα που εργάζεται ως ιερόδουλη ή που "κυκλοφορεί" στους δρόμους – είναι έντονα παρούσα στον ρεμπέτικο και λαϊκό πολιτισμό.

Ρεμπέτικα τραγούδια όπως:Η Βαρβάρα - Στελλάκης Περπινιάδης 1936(Π.Τούντα):

"Η Βαρβάρα, η ψεύτρα, η πλανεύτρα..."

Η Βαρβάρα κάθε βράδυ στη Γλυφάδα ξενυχτάει

και ψαρεύει τα λαβράκια, κεφαλόπουλα, μαυράκια

 Στον παλιό ελληνικό κινηματογράφο, η φιγούρα της τροτέζας εμφανίζεται συχνά, όχι με το όνομα αλλά με τη μορφή:

• της «γυναίκας του δρόμου»  «Ο Κατήφορος (1961))»

• της «καλής πόρνης» που βοηθά τον ήρωα (όπως η Σπεράντζα Βρανά στη Κάλπικη Λίρα),

  
  

• Νόμος 4000» (1962) , όπως ο δημόσιος εξευτελισμός νεανιών και η παρουσία πόρνης σε πολυκατοικία με τη Κατερίνα Χέλμη.

  
  

 Στην καθομιλουμένη, η λέξη τροτέζα χρησιμοποιούνταν:

• είτε ειρωνικά: "Έγινε και η τάδε τροτέζα τώρα, που ήτανε για τα πανηγύρια",«Άσε τα κλάματα τώρα, μην κάνεις σαν τροτέζα που της πήραν το πεζοδρόμιο!»

• είτε χλευαστικά, συχνά για να υποδηλώσει ότι κάποια “συμπεριφέρεται προκλητικά” ή “τα θέλει τα λεφτά εύκολα”.

Μεταγενέστερα, η τροτέζα αντικαταστάθηκε από λέξεις όπως πουτάνα, τσούλα, του δρόμου, και τελικά από το πιο “κλινικό” σεξεργάτρια στον δημόσιο λόγο.

Στα ανέκδοτα, η τροτέζα έγινε φιγούρα σάτιρας και αυτοσαρκασμού. Χρησιμοποιήθηκε στη νεοελληνική καθημερινότητα ως παραλληλισμός για την “εύκολη γυναίκα” ή την “επικίνδυνα ελκυστική”.

Καλιαρντά 

Αν και τα Καλιαρντά είναι η αργκό των ομοφυλόφιλων, περιλαμβάνει και λέξεις από το γενικό περιθώριο. Εκεί η τροτέζα αναφέρεται μαζί με άλλους όρους για πόρνες, με ηθικό χρώμα και σαρκασμό.

Πότε ήταν στην ακμή της η λέξη «τροτέζα»

Η λέξη τροτέζα άνθισε κυρίως από τη δεκαετία του 1940 μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1970. Δεν ήταν επίσημος όρος, αλλά λαϊκή, ειρωνική και συχνά σαρκαστική λέξη της προφορικής γλώσσας, που περιέγραφε:

• Γυναίκα του πεζοδρομίου

• Μη νόμιμη ιερόδουλη (σε αντίθεση με τις “δηλωμένες” των οίκων ανοχής)

• Γυναίκα που "κυκλοφορεί" το βράδυ, συνήθως για να προσεγγίσει πελάτες

• Μερικές φορές και γυναίκα “ελαφρών ηθών” ή που απλώς είχε φήμη προκλητικής συμπεριφοράς

  
  
  

Ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο

Η λέξη εμφανίζεται και καθιερώνεται σε μια μεταπολεμική Ελλάδα που:

• Είχε τεράστια φτώχεια και αστική εξαθλίωση

• Μεταβαλλόταν ραγδαία, με εσωτερική μετανάστευση από χωριά σε πόλεις

• Είχε ανύπαρκτο κοινωνικό κράτος και έτσι η πορνεία συχνά ήταν μέσο επιβίωσης

Η τροτέζα γινόταν μέρος του αστικού τοπίου, ειδικά στις περιοχές γύρω από τα λιμάνια (Πειραιάς), στους σιδηροδρομικούς σταθμούς (Αθήνα, Λάρισα) και στα φτωχά προάστια.

Στη δημόσια κουλτούρα

Τη συναντάμε:

• Στα λαϊκά ανέκδοτα της εποχής

• Εθνογραφία / Λαογραφία ,γραπτό λόγο(Π.χ. στο έργο του Ηλία Πετρόπουλου - Το μπουρδέλο (1979)– μελετητή της ελληνικής αργκό, των φυλακών και του περιθωρίου – συναντάται συχνά ως παράδειγμα ή όρος προς ερμηνεία)

  
  
  

• Σε χιουμοριστικές επιθεωρήσεις

• Σε ατάκες παλιών ελληνικών ταινιών ("Μην κάνεις σαν τροτέζα, βρε παιδί μου!")

• Στον καθημερινό λόγο ως βρισιά ή υπονοούμενο.Στις εφημερίδες ή στα λαϊκά μυθιστορήματα τύπου “Ρομάντζο” ή “Θησαυρός” των δεκαετιών ’50–’60

Πότε και γιατί έπεσε σε αχρηστία

Από τα τέλη της δεκαετίας του ’80 και μετά, η λέξη έγινε σχεδόν ξεπερασμένη για τους εξής λόγους:

1. Αλλαγή στον τρόπο που μιλούσε η κοινωνία για το σεξ — η λέξη φάνταζε “παλιομοδίτικη”

2. Νέες λέξεις μπήκαν στη θέση της: escort, πόρνη, σεξεργάτρια, συνοδός

3. Η "καθωσπρέπει" κουλτούρα την απώθησε ως αγοραία και προσβλητική

4. Τα media και η τηλεόραση δεν τη χρησιμοποιούσαν – δεν “πέρασε” στη νέα γενιά

   
   
   

Η σύγχρονη σκιά της λέξης

Η λέξη τροτέζα σήμερα έχει σχεδόν εκλείψει από τη ζωντανή γλώσσα, αντικατασταθεί από πιο “σύγχρονους” όρους (όπως escort, σεξεργάτρια, κλπ). Όμως, επιβιώνει ως πολιτισμικό απομεινάρι – σαν παλιός καθρέφτης που δείχνει πώς έβλεπε κάποτε η κοινωνία το φύλο, το σώμα, την επιβίωση και τη γυναίκα.

Η τροτέζα ήταν κάτι πολύ παραπάνω από μια λέξη για μια ιερόδουλη: ήταν κοινωνική συνθήκη, ταξικός δείκτης, λαϊκή εικόνα και λογοτεχνική φιγούρα. Στο τέλος, η γλώσσα θυμάται ακόμα κι αυτούς που η κοινωνία προσπάθησε να ξεχάσει.

Σήμερα η λέξη τροτέζα επιβιώνει σχεδόν μόνο νοσταλγικά ή σατιρικά, σε κουβέντες μεγαλύτερων ηλικιών, σε παλιές ταινίες ή θεατρικά έργα, και ως πολιτισμικό απομεινάρι μιας εποχής όπου η γυναίκα του δρόμου ήταν συγχρόνως αόρατη και διάσημη.

Ταινίες με τίτλο ή θέμα την «τροτέζα»

Η Τροτέζα (1963)

 Η ταινία πραγματεύεται το θέμα της γυναίκας του δρόμου μέσα από ένα μιούζικαλ που συνδυάζει κωμικά και μουσικά στοιχεία, αντικατοπτρίζοντας κοινωνικά στερεότυπα της εποχής

Η Τροτέζα και ο Πρωτάρης (1970)
 Σε αυτή την ταινία φαίνεται η σχέση ανάμεσα σε έναν αστυνομικό και μια τροτέζα, αναδεικνύοντας κοινωνικές αντιθέσεις και τις δυσκολίες του περιθωρίου.

Η Τροτέζα και οι Διαρρήκτες(1971)

Συνδυάζει το δράμα και την κωμωδία, με έντονα στοιχεία της ζωής στο περιθώριο.

Ο Πρωτάρης Μπάτσος και η Τροτέζα(1987)
Μια ελληνική κωμωδία  με πρωταγωνιστή τον Στάθη Ψάλτη.

Επιπλέον πηγές και αναφορές

• Ελένη Ροδά, τραγούδι “Τροτέζα”: Λαϊκό τραγούδι που αναφέρεται στη φιγούρα της τροτέζας, με έντονο κοινωνικό υπόβαθρο.

  
  

• Λεξικό Slang.gr για τη λέξη "τροτέζα":
  https://en.slang.gr/definition/5690-troteza
  — Εκεί βρίσκεις τον ορισμό, τη χρήση, καθώς και παραδείγματα από καθημερινή γλώσσα και αργκό.

#AI#BLACK&WHITE#DIGITAL#DRAWING#EROTICHUMOR#FUMETTI#ILLUSTRATION#PARODY#PORNART#PRINTS#SCULPTURES#VINTAGE#ΘΕΜΑΤΙΚΑ#ΠΙΝΑΚΕΣ#ΣΚΙΤΣΟΓΡΑΦΟΙ#ΣΧΕΔΙΑΣΤΕΣ#ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ#ΧΑΡΑΚΤΕΣ
Read More: Ανακαλύψτε πώς ο ερωτισμός εκφράζεται μέσα από την τέχνη, από την αρχαιότητα μέχρι τη σύγχρονη εποχή. Εξερευνήστε τα έργα και τους καλλιτέχνες που αποκάλυψαν την ομορφιά και την ένταση των ανθρώπινων συναισθημάτων.