Μια τολμηρή σκηνή λουτροθεραπείας του 16ου αιώνα

Έρωτας, λουτρά και ηθική στη Βασιλεία του 1597

Αισθησιακά λουτρά και αυστηρά ήθη: τι μας λέει σήμερα ο Hans Bock

Μια τολμηρή σκηνή λουτροθεραπείας ως κοινωνική κριτική

Η Μεταρρύθμιση έφερε αυστηρότερους ηθικούς κανόνες σε πολλές περιοχές της Ευρώπης, και οι καλλιτέχνες έπρεπε να προσαρμοστούν αν δεν ήθελαν να χάσουν παραγγελίες. Όμως αυτές οι νέες κοινωνικές νόρμες δεν ήταν δημοφιλείς σε όλους – κάτι που αποκαλύπτεται ξεκάθαρα σε αυτόν τον πίνακα του Hans Bock στο Kunstmuseum της Βασιλείας.

The Baths at Leuk

Λουτρά, γονιμότητα και Μεταρρύθμιση: διαβάζοντας ξανά τον πίνακα του Hans Bock

Από τη «Κρήνη της Νεότητας» στα λουτρά του Leuk: ανδρικό βλέμμα και τέχνη

Η παιχνιδιάρικη, «ελαφριά» σκηνή λουτροθεραπείας μπορεί να είναι σχεδόν 500 ετών, ωστόσο δεν παύει ποτέ να τραβά το βλέμμα των επισκεπτών κατά τη διάρκεια μιας περιήγησης στη συλλογή του Kunstmuseum στη Βασιλεία. Ίσως γιατί μας προσφέρει μια ματιά στον τρόπο γνωριμιών και ερωτοτροπίας στην προ-ψηφιακή εποχή. Το έργο ανήκει στον Hans Bock τον Πρεσβύτερο και χρονολογείται στο 1597, όπως φαίνεται από την επιγραφή στον τοίχο στην κάτω αριστερή γωνία. Η μορφή και το σχήμα του πίνακα δίνουν μια πρώτη ένδειξη για το ποιος τον παρήγγειλε και πώς χρησιμοποιούνταν: ως «σκηνή είδους» (genre scene) λειτουργούσε τυπικά ως εντυπωσιακό κομμάτι σε ιδιωτική συλλογή.

Δύο άντρες παρατηρούν τα τεκταινόμενα στο νερό. Μουσείο Τέχνης Βασιλείας

Οι λουόμενοι κάθονται μέσα σε περιφραγμένες ιαματικές λουτροδεξαμενές, ενώ το φόντο παραπέμπει σε αλπικό τοπίο. Όπως σε θεατρική σκηνή, η δράση μέσα στο νερό είναι σκηνοθετημένη ώστε να απευθύνεται σε εμάς. Οι άντρες, τοποθετημένοι ψηλά, στο επάνω μέρος του πίνακα, σκυμμένοι πάνω από ένα κιγκλίδωμα, είναι οι μόνοι πλήρως ντυμένοι. Αντανακλούν τον εξωτερικό παρατηρητή και επιβεβαιώνουν ότι το έργο προοριζόταν πρωτίστως για το ανδρικό βλέμμα. Τα υπερμεγέθη ρούχα που είναι ριγμένα πάνω στο κιγκλίδωμα λειτουργούν σαν πρόσκληση για τον θεατή να βγάλει τα ρούχα του και να συμμετάσχει στη διασκέδαση.

Ένα μουσικό «μάθημα» με χουφτώματα και αγγίγματα.Μουσική εξάσκηση Gropey.

Μια σύγκριση με μια άλλη σκηνή λουτροθεραπείας – την πολύ πιο γνωστή «Κρήνη της Νεότητας» (The Fountain of Youth) του Lucas Cranach του Πρεσβύτερου, που δημιουργήθηκε περίπου 50 χρόνια νωρίτερα – είναι επίσης ενδεικτική της ανδρικής ιδιωτικής πατρωνίας. Ο Cranach, ως αυλικός ζωγράφος στη Σαξονία, παρήγαγε αυτή την ανδρική φαντασίωση για τους ιδιωτικούς χώρους ενός πρίγκιπα (ο πίνακας κατέληξε αργότερα στους βασιλιάδες της Πρωσίας και σήμερα βρίσκεται στην Gemäldegalerie στο Βερολίνο). Ωστόσο, στη «Κρήνη της Νεότητας» του Cranach εμφανίζονται μόνο γυναίκες: μπαίνουν στο νερό από τα αριστερά κουρασμένες, γερασμένες και εξαντλημένες και βγαίνουν στη δεξιά πλευρά του πίνακα αναζωογονημένες, φρέσκες και έτοιμες να συνοδεύσουν τον πρίγκιπα στα προσωπικά του δωμάτια.

Lucas Cranach ο Πρεσβύτερος, «Η Πηγή της Νεότητας», 1546

Είναι μάλλον απίθανο ο Hans Bock να γνώριζε το αυθεντικό έργο του Cranach, ωστόσο πολλές απεικονίσεις σκηνών λουτροθεραπείας σε μορφή ξυλογραφιών και χαλκογραφιών κυκλοφορούσαν ήδη τότε. Η ιστορικός Sarah-Maria Schober συγκέντρωσε πολλές από αυτές τις σκηνές στη μνημειώδη μελέτη της Gesellschaft im Exzess («Κοινωνία στην Υπέρβαση»), για την οργάνωση της πρώιμης νεωτερικής κοινωνίας στη Βασιλεία. Η Schober πήρε τον πίνακα του Hans Bock ως αφετηρία για την έρευνά της.

Οι σκηνές λουτροθεραπείας προορίζονταν πρωτίστως να εικονογραφούν επιστημονικά και λόγια κείμενα για τις επιδράσεις των ιαματικών λουτρών και πηγών. Τέτοιου είδους λουτρά ήταν ιδιαίτερα δημοφιλή στους κατοίκους της Βασιλείας, ειδικά επειδή ορισμένα – όπως το Bad Maulburg στο κοντινό Wiesental – ήταν προσβάσιμα και σε φτωχότερους ανθρώπους. Παρ’ όλα αυτά, τα πιο εκλεπτυσμένα θέρετρα, όπως το Baden, το Pfäfers και το Leuk, παρέμεναν προνόμιο των εύπορων τάξεων. Ο Bock δίνει κάποια σαφή σημάδια γι’ αυτό: για παράδειγμα, ενώ οι γυναίκες στα λουτρά είναι εντελώς γυμνές, σχεδόν όλες έχουν κρατήσει τα βαριά χρυσά περιδέραιά τους.

Το «Von heilsamen Bädern des Teutsche[n]lands» του Jakob Huggel με το αγνό εξώφυλλό του...

Το εξώφυλλο της πραγματείας Von heilsamen Bädern του 1559, για τις θεραπευτικές επιδράσεις των ιαματικών λουτρών, από τον γιατρό της Βασιλείας Jakob Huggel, απεικονίζει μια σκηνή που, αν και πιο συγκρατημένη από αυτή του Bock, περιέχει ήδη μια διακριτική νύξη για το επιθυμητό θεραπευτικό αποτέλεσμα – δηλαδή την αυξημένη γονιμότητα – μέσω της στάμνας που βρίσκεται εμφανώς στο κέντρο αλλά και του μικρού έρωτα (Cupid) στην κορυφή της κρήνης. Άλλες εικόνες μέσα στο βιβλίο είναι λιγότερο σεμνές και δείχνουν λουόμενους να επιδίδονται απροκάλυπτα σε ερωτοτροπίες.

... και πιο σαφείς εικόνες στο εσωτερικό.

Η σειρά ξυλογραφιών του Sebald Beham είναι ακόμη πιο τολμηρή. Σε ένα από τα έργα του, για παράδειγμα, απεικονίζεται μια γιγάντια πρωκτική σύριγγα να στοχεύει τα οπίσθια μιας γυναίκας. Με αυτή την προκλητική απεικόνιση, ο Beham αναδεικνύει τις φαντασιώσεις που γεννούσε η λουτρική κουλτούρα. Ταυτόχρονα, το έργο του αποδεικνύει έμμεσα ότι τέτοιες εικόνες προφανώς δεν θεωρούνταν σοκαριστικές, τουλάχιστον στους κύκλους για τους οποίους προορίζονταν.

Hans Sebald Beham, «Jungbrunnen und Badehaus», 1536 (λεπτομέρεια).

Οι ερωτικές φαντασιώσεις γύρω από τα λουτρά πηγάζουν από μια μεσαιωνική αντίληψη για το σώμα, διαμορφωμένη από την αρχαία θεωρία των χυμών (humorism), σύμφωνα με την οποία το σώμα, με τα πολλά ανοίγματα και τις εκκρίσεις του, θεωρούνταν πορώδες και διαπερατό από κάθε είδους ρευστό.

Η ιδέα των σωματικών χυμών οδήγησε στο να περνούν οι άνθρωποι μέχρι και οκτώ ώρες στα ιαματικά λουτρά – κάτι που σήμερα μας φαίνεται ακραίο. Αυτό εξηγεί γιατί ο Hans Bock τοποθετεί τους λουόμενους γύρω από ένα τραπέζι μέσα στο νερό, σαν να βρίσκονται σε ένα πλημμυρισμένο σαλόνι. Για να αντιμετωπίσουν την ανία, περνούν την ώρα τους διαβάζοντας, παίζοντας μουσική, πίνοντας κρασί και τρώγοντας – και φυσικά με κάθε είδους τρυφερές περιπτύξεις.

Το γεγονός ότι σε αυτά τα περιβάλλοντα σημειώνονταν κατά καιρούς και επιθέσεις, φαίνεται στη ξυλογραφία του Sebald Beham του 1541, «Der Narr im Frauenbad», όπου οι παρενοχλούμενες γυναίκες αντιστέκονται σθεναρά στον επιτιθέμενο.

Η απεικόνιση των λουτρών ως τόπο συνάντησης που πυροδοτεί σχεδόν αναπόφευκτη «αλυσίδα» γεγονότων ήταν απολύτως σύμφωνη με τις συμβάσεις της εποχής. Ανέκδοτα για τα «μυστηριώδη» αποτελέσματα μιας επίσκεψης σε λουτρά και παρόμοιες θεραπείες ήταν διαδεδομένα. Σύμφωνα με μια ιστορία που διηγήθηκε δηκτικός σύγχρονος σχολιαστής, ένα ταξίδι στα λουτρά του Baden κατέληξε σε εγκυμοσύνη όχι μόνο για μια γυναίκα που θεωρούνταν στείρα, αλλά και για την υπηρέτριά της και… το κουτάβι της. Τα «θαυματουργά αποτελέσματα» οφείλονταν λιγότερο στις ευεργετικές ιδιότητες των πηγών και περισσότερο στις ερωτικές περιπέτειες που διαδραματίζονταν εκεί. Τα διάφορα κύπελλα και σκεύη που εικονίζονται στον πίνακα του Bock, από τα οποία οι άνθρωποι πίνουν ή στα οποία χύνουν υγρά, καθώς και το τσαμπί σταφύλια που κρατά μια γυναίκα, θα γίνονταν αμέσως αντιληπτά από τους συγχρόνους του ως μεταφορές για τη γονιμότητα και τη σεξουαλικότητα. Τέλος, η φιγούρα της εμφανώς εγκυμονούσας γυναίκας στο προσκήνιο διαλύει κάθε εναπομείνασα αμφιβολία.

Εγκυμονούσα γυναίκα στο «The Baths at Leuk» του Hans Bock, 1597.

Μπορούμε λογικά να υποθέσουμε ότι ο «ύμνος» του Bock στις αισθησιακές απολαύσεις ήταν παραγγελία κάποιου μέλους της ελίτ της Βασιλείας. Υπάρχουν αρκετές ενδείξεις γι’ αυτό. Ο Hans Bock (περ. 1550–1624), καταγόμενος από την Αλσατία, ήταν μάστορας στη συντεχνία ζωγράφων Kleinmann στη Βασιλεία από το 1572 και άρχισε να καθιερώνεται ως ζωγράφος παραγγελιών για την τοπική αστική τάξη. Παράλληλα, αναλάμβανε και δημόσιες παραγγελίες. Σήμερα θεωρείται ο σημαντικότερος καλλιτέχνης της Βασιλείας στη μετα-Holbein εποχή. Όπως και ο Holbein, έτσι και ο Bock παρήγαγε σχέδια για τις τοιχογραφίες που ήταν ιδιαίτερα δημοφιλείς στη Βασιλεία.

Εργάστηκε επίσης ως επιστημονικός εικονογράφος, ιδιαίτερα για τον ιατρικό καθηγητή Felix Platter. Επιπλέον, ο διάσημος νομικός της Βασιλείας Basilius Amerbach (1533–1591) τού ανέθεσε να σχεδιάσει τις συστηματικές ανασκαφές των ρωμαϊκών ερειπίων στο Augst (Kaiseraugst), που μόλις είχαν ξεκινήσει εκείνη την εποχή. Ο Amerbach υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους πάτρωνές του και μάλιστα ζήτησε από τον Bock να φιλοτεχνήσει το πορτρέτο του.

Hans Bock ο Πρεσβύτερος, «Πορτρέτο του Basilius Amerbach», 1591.

Το πορτρέτο αυτό, μαζί με το διάσημο Cabinet Amerbach, αποκτήθηκαν ως μέρος του αρχικού πυρήνα της συλλογής του Kunstmuseum της Βασιλείας. Ο Amerbach ωστόσο έχει λιγότερη σχέση με το «The Baths at Leuk», καθώς το Kunstmuseum απέκτησε τον πίνακα αυτό μόλις το 1872.

Ένα ακόμη στοιχείο προκύπτει αν συγκρίνουμε το «The Baths at Leuk» με το «Dance around the Statue of Venus» του Hans Bock, όπως έκανε η ιστορικός της Βασιλείας Susanna Burghartz. Εκείνη πιστεύει ότι οι δύο πίνακες – και οι δύο μετά το 1590 – ανήκουν σε ένα «ζεύγος». Αυτό που παρατηρεί κανείς αμέσως στην αντιπαραβολή είναι ότι στο «The Baths at Leuk» ο Bock επαναλαμβάνει μια φιγούρα από το «Dance around the Statue of Venus»: τη γυναίκα που κάθεται μπροστά δεξιά – η οποία στο έργο με την Αφροδίτη δεν απεικονίζεται ως εγκυμονούσα.

Hans Bock ο Πρεσβύτερος, «Dance around the Statue of Venus», περ. 1590.

Όπως και στο «The Baths at Leuk», έτσι και στη «Χορευτική σκηνή γύρω από το άγαλμα της Αφροδίτης», η θορυβώδης, σχεδόν «λυρική» σκηνή με γυμνές χορεύτριες – ορισμένες σε προκλητικές στάσεις – μπορεί να διαβαστεί ως ζωγραφικό σχόλιο πάνω σε αυτό που ο καλλιτέχνης αντιλαμβανόταν ως σοβαρή αλλαγή των κοινωνικών ηθών στη Βασιλεία. Τον 16ο αιώνα, η Βασιλεία ήταν προπύργιο του ανθρωπιστικού λόγου. Στους κύκλους όπου κινούνταν οι πελάτες του Bock, οι άνθρωποι εμπνέονταν από την ιταλική Αναγέννηση και την επιστροφή στα κλασικά ιδεώδη. Ωστόσο, η Μεταρρύθμιση έφτασε τελικά και στη Βασιλεία, έστω και κάπως αργά. Το 1597 – την ίδια χρονιά που ο Bock ζωγράφισε τη σκηνή των λουτρών – το Συμβούλιο της πόλης εξέδωσε ένα αυστηρότερο διάταγμα ηθών (Sittenmandat), κατόπιν παρότρυνσης των μεταρρυθμισμένων κληρικών. Το διάταγμα στόχευε, μεταξύ άλλων, και τους υποστηρικτές της ιταλικής Αναγέννησης και των επικούρειων ιδεωδών της.

Σελίδα τίτλου της εντολής περί ηθικής της Βασιλείας, 1597.

Σε έναν καλλιτέχνη παραγγελιών, όπως ο Bock, αυτή η εξέλιξη είχε βαρύ αντίκτυπο. Τα σχέδιά του για τοιχογραφίες στον Καθεδρικό της Βασιλείας, που απεικόνιζαν σκηνές από την αρχαία μυθολογία και είχαν εγκριθεί από το Συμβούλιο το 1592, δέχθηκαν δριμεία κριτική ως «ειδωλολατρικές εικόνες» από τον μεταρρυθμισμένο πρεσβύτερο της Βασιλείας, Johann Jacob Grynaeus. Στο «Dance around the Statue of Venus», όπως και στο «The Baths at Leuk», ο Bock μοιάζει να «ξεσπά» εκ μέρους των κύκλων που στήριζαν την τέχνη του και στους οποίους στράφηκαν με αυστηρότητα οι ηθικολογούντες φύλακες των νόμων. Ζωντανές τοποθεσίες και εκδηλώσεις, όπως τα ιαματικά λουτρά και οι χοροί, όπου άτομα διαφορετικών κοινωνικών περιβαλλόντων μπορούσαν να αναμειχθούν, ήταν ιδανικές για να παρουσιαστούν αλλά και να δοκιμαστούν στην πράξη οι ισχύοντες κώδικες συμπεριφοράς.

Ακόμη και τριακόσια χρόνια αργότερα, το 1872, όταν ο πίνακας αγοράστηκε από το Kunstmuseum της Βασιλείας, η σκηνή είδους του Bock κατάφερε να προκαλέσει έντονες αντιδράσεις στους κατοίκους της πόλης. Η πληθώρα λεπτών ερωτικών υπαινιγμών στο «The Baths at Leuk» είχε ως αποτέλεσμα ο πίνακας να παραμείνει αρχικά στο γραφείο του συντηρητή. Αυτό δείχνει πόσο έχουν αλλάξει τα κοινωνικά πρότυπα σε σχέση με την απεικόνιση της γυμνότητας και της σεξουαλικότητας – μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα οπτική, αν τη σκεφτούμε σε συνάρτηση με τις σημερινές κοινωνικές συζητήσεις.

Το ποστ δημοσιεύθηκε από την Barbara Basting

Η Barbara Basting εργάστηκε ως συντάκτρια πολιτισμού και σήμερα διευθύνει τον τομέα εικαστικών τεχνών στο Τμήμα Πολιτισμού της πόλης της Ζυρίχης.

" F o l l o w   U s "  :   

#AI#BLACK&WHITE#DIGITAL#DRAWING#EROTICHUMOR#FUMETTI#ILLUSTRATION#PARODY#PORNART#PRINTS#SCULPTURES#VINTAGE#ΘΕΜΑΤΙΚΑ#ΠΙΝΑΚΕΣ#ΣΚΙΤΣΟΓΡΑΦΟΙ#ΣΧΕΔΙΑΣΤΕΣ#ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ#ΧΑΡΑΚΤΕΣ
Read More: Ανακαλύψτε πώς ο ερωτισμός εκφράζεται μέσα από την τέχνη, από την αρχαιότητα μέχρι τη σύγχρονη εποχή. Εξερευνήστε τα έργα και τους καλλιτέχνες που αποκάλυψαν την ομορφιά και την ένταση των ανθρώπινων συναισθημάτων.