Hans Bock και τα λουτρά του Leuk (1597): έρωτας, ηθική και Μεταρρύθμιση

Έρωτας, λουτρά και ηθική στη Βασιλεία του 1597,μια τολμηρή σκηνή λουτροθεραπείας

Αισθησιακά λουτρά και αυστηρά ήθη: τι μας λέει σήμερα ο Hans Bock

Η Μεταρρύθμιση έφερε αυστηρότερους ηθικούς κανόνες σε πολλές περιοχές της Ευρώπης, και οι καλλιτέχνες συχνά έπρεπε να προσαρμοστούν για να μη χάσουν παραγγελίες. Όμως οι νέες νόρμες δεν έγιναν ποτέ καθολικά αποδεκτές – κάτι που φαίνεται καθαρά στον πίνακα του Hans Bock στο Kunstmuseum της Βασιλείας.

Μια τολμηρή σκηνή λουτροθεραπείας ως κοινωνική κριτική

Το The Baths at Leuk είναι μια εικόνα που κινείται ανάμεσα στο παιχνίδι και στην υπόγεια ένταση: σώματα, βλέμματα, κώδικες συμπεριφοράς και μια κοινωνία που προσπαθεί να ισορροπήσει ανάμεσα στη δημόσια ηθική και την ιδιωτική επιθυμία.

The Baths at Leuk

Η “ελαφριά” ατμόσφαιρα είναι μέρος της στρατηγικής του έργου: όσο περισσότερο μοιάζει με σκηνή διασκέδασης, τόσο πιο αιχμηρά λειτουργεί ως σχόλιο για το ποιος κοιτά, ποιος επιτρέπεται να επιθυμεί, και ποιος ορίζει τα όρια.

Λουτρά, γονιμότητα και Μεταρρύθμιση

Το έργο ανήκει στον Hans Bock τον Πρεσβύτερο και χρονολογείται στο 1597, όπως φαίνεται από την επιγραφή στο κάτω αριστερό τμήμα. Η μορφή του πίνακα και το “θεατρικό” του στήσιμο δείχνουν πως προοριζόταν ως σκηνή είδους για ιδιωτικό χώρο: ένα βλέμμα που δεν ζητά άδεια, αλλά επιβεβαίωση.

Δύο άντρες παρατηρούν τα τεκταινόμενα στο νερό. Μουσείο Τέχνης Βασιλείας

Οι λουόμενοι βρίσκονται μέσα σε περιφραγμένες λουτροδεξαμενές, με ένα αλπικό τοπίο στο βάθος. Οι μόνοι πλήρως ντυμένοι άντρες στέκονται ψηλά, σαν θεατές σε εξώστη, λειτουργώντας ως “διπλό” του πραγματικού παρατηρητή. Η σύνθεση αφήνει λίγα περιθώρια: το έργο έχει χτιστεί για να υπηρετεί ένα εξωτερικό, κυρίαρχο βλέμμα.

Η σχέση γυμνού και εξουσίας, ειδικά όταν η εικόνα φτιάχνεται για ιδιωτική κατανάλωση, κουμπώνει και με την οπτική που αναπτύσσεται στο Bathsheba at Her Bath: Το Θρησκευτικό Γυμνό που Άλλαξε την Τέχνη για Πάντα.

Ένα μουσικό «μάθημα» με αγγίγματα. Μουσική εξάσκηση (λεπτομέρεια)

Η σύγκριση με την «Κρήνη της Νεότητας» (1546) του Lucas Cranach λειτουργεί σαν καθρέφτης της πατρωνίας: τι επιτρέπεται να φανταστεί η εικόνα, ποιο σώμα μεταμορφώνεται και ποιο σώμα παραμένει θέαμα.

Lucas Cranach ο Πρεσβύτερος, «Η Πηγή της Νεότητας», 1546

Παρότι είναι απίθανο ο Bock να είδε το αυθεντικό έργο του Cranach, σκηνές λουτροθεραπείας κυκλοφορούσαν ήδη ευρέως σε ξυλογραφίες και χαλκογραφίες. Η ιστορικός Sarah-Maria Schober συγκέντρωσε πολλές από αυτές τις εικόνες στη μελέτη της Gesellschaft im Exzess, χρησιμοποιώντας τον πίνακα του Bock ως αφετηρία.

Τα λουτρά εικονογραφούσαν συχνά επιστημονικά κείμενα για τις επιδράσεις των ιαματικών πηγών. Ο Bock όμως αφήνει σημάδια ταξικής ανάγνωσης: ενώ οι γυναίκες είναι γυμνές, τα βαριά χρυσά κοσμήματα παραμένουν στη θέση τους. Το σώμα είναι “ελεύθερο”, αλλά η κοινωνική σήμανση δεν εξαφανίζεται.

Το «Von heilsamen Bädern…» του Jakob Huggel με το συγκρατημένο εξώφυλλο

Το εξώφυλλο του 1559 προτείνει μια πιο “σεμνή” αφήγηση, με υπαινιγμούς για γονιμότητα και επιθυμητό θεραπευτικό αποτέλεσμα. Οι εικόνες όμως στο εσωτερικό, σε άλλα έντυπα της εποχής, γίνονται πιο άμεσες, αποκαλύπτοντας ότι η λουτρική κουλτούρα είχε και έναν δεύτερο, ιδιωτικό κώδικα.

Πιο σαφείς εικόνες στο εσωτερικό

Οι ερωτικές φαντασιώσεις γύρω από τα λουτρά πατούν σε μια παλαιότερη αντίληψη για το σώμα, διαμορφωμένη από τη θεωρία των χυμών: ένα σώμα πορώδες, διαπερατό, γεμάτο ρευστά και ανοίγματα, άρα και γεμάτο φόβους – αλλά και προσδοκίες.

Αυτό εξηγεί γιατί ο Bock στήνει τους λουόμενους σαν να βρίσκονται σε “σαλόνι μέσα στο νερό”: διαβάζουν, πίνουν, τρώνε, παίζουν μουσική. Η διάρκεια της παραμονής στα λουτρά (έως και πολλές ώρες) επέτρεπε να χτιστούν τελετουργίες οικειότητας.

Η ξυλογραφία του Sebald Beham (1541) «Der Narr im Frauenbad» δείχνει ότι σε αυτά τα περιβάλλοντα υπήρχαν και επεισόδια βίας, με τις γυναίκες να αντιστέκονται στον επιτιθέμενο.

Οι αφηγήσεις της εποχής αντιμετώπιζαν τα λουτρά ως τόπο όπου τα πράγματα “συμβαίνουν” – άλλοτε ως κωμικό ανέκδοτο, άλλοτε ως ηθικός συναγερμός. Μέσα στον πίνακα, αντικείμενα όπως κύπελλα, σκεύη και σταφύλια λειτουργούν ως μεταφορές γονιμότητας και σεξουαλικότητας, αναγνώσιμες για το κοινό της εποχής. Η εμφανώς έγκυος γυναίκα στο προσκήνιο κλείνει το μάτι σε αυτή τη διπλή ανάγνωση.

Εγκυμονούσα γυναίκα στο «The Baths at Leuk» του Hans Bock, 1597.

Η υπόθεση ότι ο πίνακας ήταν παραγγελία μέλους της ελίτ της Βασιλείας μοιάζει λογική. Ο Bock, καταγόμενος από την Αλσατία, ήταν μάστορας στη συντεχνία ζωγράφων στη Βασιλεία από το 1572 και σταδιακά καθιερώθηκε ως ζωγράφος παραγγελιών για την αστική τάξη, ενώ παράλληλα αναλάμβανε και δημόσια έργα.

Hans Bock ο Πρεσβύτερος, «Πορτρέτο του Basilius Amerbach», 1591.

Η αντιπαραβολή με το «Dance around the Statue of Venus» δείχνει πως ο Bock επανέρχεται στα ίδια μοτίβα, σαν να δοκιμάζει ξανά και ξανά τα όρια ανάμεσα στην απόλαυση και στην επιτήρηση.

Hans Bock ο Πρεσβύτερος, «Dance around the Statue of Venus», περ. 1590.

Το 1597, την ίδια χρονιά με τα λουτρά, το Συμβούλιο της πόλης εξέδωσε αυστηρότερο διάταγμα ηθών (Sittenmandat) υπό πίεση μεταρρυθμισμένων κληρικών. Για έναν ζωγράφο παραγγελιών, η μετατόπιση αυτή δεν ήταν θεωρία· ήταν αγορά, πελατεία, επιβίωση.

Σελίδα τίτλου της εντολής περί ηθικής της Βασιλείας, 1597

Ακόμη και το 1872, όταν το Kunstmuseum απέκτησε τον πίνακα, η πόλη αντέδρασε έντονα: η πληθώρα ερωτικών υπαινιγμών οδήγησε στο να μείνει αρχικά εκτός δημόσιας θέασης. Η μετατόπιση των ορίων γύρω από τη γυμνότητα και τη σεξουαλικότητα δεν είναι γραμμική· επιστρέφει, αλλάζει μορφή, μεταμφιέζεται.

Για το πώς η εικόνα του γυμνού μετακινείται μέσα στους αιώνες — από “νόμιμο” σύμβολο μέχρι πεδίο διαμάχης — εξετάζετε στη Τέχνη του Γυμνού Πριν το 1950: Μια Σκοτεινή και Προκλητική Ιστορία.

Δες επίσης

Η Τέχνη του Franz von Lenbach

Η Τέχνη, τα Γυμνά και η Αριστοκρατία του Πορτραίτου

Παύλος Σάμιος: Το Φως κ το Σώμα

Η Αισθησιακή και Πνευματική Πλευρά της Τέχνης του Παύλου Σάμιου