Από πέη σε ποίηση: Οι πιο έξυπνες βρισιές της Πομπηίας

 Οι ερωτικές εξομολογήσεις και κατάρες της Πομπηίας

Πώς τα γκράφιτι μιας αρχαίας πόλης μάς δείχνουν την καθημερινή ζωή των Ρωμαίων

Η πιο αληθινή πλευρά της Πομπηίας: Από τα ερωτικά ψηφιδωτά μέχρι τα πρόστυχα γκράφιτι

Οι περισσότεροι συνδέουν την Πομπηία με την καταστροφική έκρηξη του Βεζούβιου το 79 μ.Χ., ένα γεγονός που σκότωσε περίπου 16.000 ανθρώπους και «πάγωσε» την πόλη κάτω από στρώματα στάχτης, διατηρώντας την σχεδόν ανέπαφη μέσα στους αιώνες.

Κι όμως, παρότι συχνά προβάλλουμε μια σοβαρή και αυστηρή εικόνα για τον αρχαίο κόσμο, η Πομπηία έχει διατηρήσει και την πιο ανθρώπινη, γήινη πλευρά της – εκείνη που δεν διδάσκεται εύκολα στα σχολεία: τα πάθη, τα αστεία, τις βωμολοχίες και τα σεξουαλικά πειράγματα των κατοίκων της.

Η «φωνή των τοίχων»: Τι μας λένε τα γκράφιτι της Πομπηίας για τους ανθρώπους τότε – και για εμάς σήμερα

Αν κλείσουμε τα μάτια και φανταστούμε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία, οι περισσότεροι από εμάς βλέπουμε στρατιώτες με πανοπλίες, αυτοκράτορες σε θρόνους, ναούς και θριάμβους. Όμως, αν πλησιάσουμε πιο κοντά, αν κοιτάξουμε όχι τα μάρμαρα αλλά τους τοίχους, θα ανακαλύψουμε μια τελείως διαφορετική εικόνα: ανθρώπους σαν κι εμάς. Με τα πάθη τους, τα αστεία τους, τις μικρότητες, τις αγάπες και τις πληγές τους.

Και δεν υπάρχει καλύτερος τρόπος να το δεις αυτό από τα γκράφιτι της Πομπηίας.

Από τις επιγραφές των νικητών… στα λόγια των απλών ανθρώπων

Η ιστορία γράφεται συνήθως από τους ισχυρούς. Από τους αυτοκράτορες, τους στρατηγούς, τους ιστορικούς. Ο Τάκιτος, ο Σουητώνιος, ο Πλίνιος ο Νεότερος μάς μιλούν για μάχες, πολιτική, φυσικές καταστροφές. Ο Πλίνιος, μάλιστα, ήταν αυτόπτης μάρτυρας της έκρηξης του Βεζούβιου και την περιέγραψε σε μια από τις πιο διάσημες επιστολές του (Epistulae VI.16).

Αλλά τα γκράφιτι της Πομπηίας μάς μιλούν με άλλη φωνή: τη φωνή των απλών ανθρώπων που ζούσαν, γελούσαν, ερωτεύονταν και… έγραφαν ανοησίες στους τοίχους.

Η ρωμαϊκή κοινωνία ήταν αναλφάβητη σε μεγάλο βαθμό – μόνο ένα μικρό ποσοστό του πληθυσμού ήξερε να γράφει. Αυτό κάνει τα γκράφιτι ακόμη πιο εντυπωσιακά: άνθρωποι όλων των τάξεων, από σκλάβους και στρατιώτες μέχρι πόρνες και εμπόρους, άφησαν τα σημάδια τους σε τοίχους, ταβέρνες, οίκους ανοχής και δημόσια λουτρά.

Ερωτική τέχνη και λαϊκό χιούμορ

Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το ψηφιδωτό ενός σάτυρου και μιας νύμφης από την «Οικία του Φαύνου», την πολυτελή κατοικία μιας πλούσιας αριστοκρατικής οικογένειας. Η διάχυτη παρουσία τέτοιων έργων τέχνης αντανακλά την αγάπη των Ρωμαίων για τις σαρκικές απολαύσεις και τον αισθησιασμό.

Αλλά αν, όπως κι εγώ, προτιμάς το «χυδαίο» χιούμορ του λαού από την εκλεπτυσμένη τέχνη των πλουσίων, τότε σίγουρα θα εντυπωσιαστείς από τα εκατοντάδες γκράφιτι που έχουν διασωθεί στους τοίχους της αρχαίας πόλης.

Η Πομπηία: το Twitter του 1ου αιώνα

Ενώ οι περισσότερες αρχαίες πόλεις μας άφησαν αγάλματα και κεραμικά, η Πομπηία μάς χάρισε… ανέκδοτα για πέη, προσβλητικά σχόλια, ερωτικές εξομολογήσεις και καυστικές κριτικές από πριν 2.000 χρόνια!

Χάρη στη στάχτη του Βεζούβιου, η πόλη διατηρήθηκε σαν να είχε «παγώσει» εν μέσω οργίων, αποκαλύπτοντας όχι μόνο ναούς και βίλες αλλά και την καθημερινή ζωή, τις σκέψεις και –κυρίως– το χιούμορ των κατοίκων της.

Τα γκράφιτι της Πομπηίας –οι «τοίχοι τουαλέτας» της αρχαιότητας– περιλαμβάνουν από σεξουαλικές καυχήσεις και προσβλητικά σχόλια μέχρι ερωτικές εξομολογήσεις και βρισιές για… αιμορροΐδες. Ο καθηγητής Brian Harvey έχει συγκεντρώσει και μελετήσει μεγάλο μέρος αυτών των επιγραφών, αποκαλύπτοντας ότι οι Ρωμαίοι δεν ήταν μόνο για κατακτήσεις και υδραγωγεία· είχαν και αχαλίνωτη φαντασία!

Τα γκράφιτι ως κοινωνικός καθρέφτης

Αν τα διαβάσουμε με προσοχή, τα γκράφιτι δεν είναι απλώς «χυδαία αστεία». Είναι μικρές, αυθεντικές μαρτυρίες της καθημερινότητας.

• Ο στρατιώτης που γράφει με περηφάνια το όνομά του και δηλώνει ότι «έσπειρε τον έρωτα».

• Ο ερωτευμένος που παρακαλά τη Venus να κάνει τον αγαπημένο του να τον αγαπήσει.

• Ο θαμώνας που παραπονιέται για το κακό κρασί σε ένα καπηλειό.

• Ο φίλος που κοροϊδεύει κάποιον για την… ατυχία του στο κρεβάτι.

Όπως γράφει ο Ρωμαίος ποιητής Μαρτιάλης (Martial, Epigrammata):

«Ο τοίχος ανέχεται τα πάντα: και τα ερωτικά και τα χυδαία και τα γελοία. Όπως και οι άνθρωποι.»

Αυτός ο «ανεκτικός τοίχος» της Πομπηίας είναι ίσως η πιο τίμια και ανθρώπινη πηγή που έχουμε από την αρχαιότητα. Δεν είναι προπαγάνδα, δεν είναι επισημοποιημένη ιστορία. Είναι ο αυθόρμητος παλμός της κοινωνίας.

Έρωτας, πάθη και αστεία… σαν να γράφτηκαν σήμερα

Πέρα από το γέλιο, τα γκράφιτι αποκαλύπτουν και την ανθρώπινη ψυχολογία: τον φόβο της απόρριψης, την ανάγκη για αποδοχή, την επιθυμία για έρωτα. Σε έναν τοίχο διαβάζουμε:

«Cruel Lalagus, γιατί δεν με αγαπάς;»

Ένα μήνυμα που θα μπορούσε να είναι tweet του 2025, και όμως γράφτηκε πριν από 2.000 χρόνια.

Ακόμη και οι πιο προσβλητικές ή σεξουαλικά ακατάλληλες φράσεις είναι μαρτυρίες μιας κοινωνίας που δεν ντρεπόταν να μιλήσει για το σώμα και την επιθυμία. Οι Ρωμαίοι, όπως αποκαλύπτει και ο Πετρώνιος στο Σατυρικόν, αντιμετώπιζαν τον έρωτα όχι ως ταμπού αλλά ως βασικό κομμάτι της ζωής – και οι τοίχοι τους το φώναζαν.

Πρόστυχα και αστεία γκράφιτι της αρχαίας Πομπηίας

Ακολουθούν μερικά από τα πιο χαρακτηριστικά (και ξεκαρδιστικά) παραδείγματα γκράφιτι που έχουν διασωθεί:

• (Καπηλειό των Innulus και Papilio): «Κλάψτε, κορίτσια. Το πέος μου σας εγκατέλειψε. Τώρα διεισδύει στους πισινούς των ανδρών. Αντίο, υπέροχη θηλυκότητα!»

• (Περίστυλο του ταβερνείου του Verecundus): «Ο Restitutus λέει: “Restituta, βγάλε τον χιτώνα σου, σε παρακαλώ, και δείξε μας τα τριχωτά σου απόκρυφα”.»

• (Οικία του Κιθαριστή): «Amplicatus, ξέρω ότι ο Icarus σε πηδάει. Ο Salvius το έγραψε αυτό.»

• (Οπίσθιο αίθριο της Οικίας του Menander): «Στη Nuceria, ψάξε για τη Novellia Primigenia στην περιοχή με τις πόρνες.»

• (Καπηλειό του Astylus και Pardalus): «Οι εραστές είναι σαν τις μέλισσες – ζουν μια γλυκιά ζωή.»

• (Καπηλειό του Athictus): «Γ@μησα την καπηλειάρισσα.»

• (Κατάστημα αγγείων του Nicanor): «Lesbianus, αφοδεύεις και γράφεις: “Γεια σε όλους!”»

• (Οικία του Caecilius Iucundus): «Όποιος αγαπά, ας ευημερεί. Ας χαθεί όποιος δεν γνωρίζει τον έρωτα. Ας χαθεί διπλά όποιος τον απαγορεύει.»

• (Έξω από την Πύλη του Βεζούβιου): «Αφοδευτή, είθε όλα να πάνε καλά ώστε να φύγεις από εδώ.»

…και πολλά ακόμη, από ερωτικές εξομολογήσεις και κατάρες μέχρι παράπονα για την ποιότητα του κρασιού ή τις υπηρεσίες σε καπηλειά και οίκους ανοχής.

Οι Ρωμαίοι: Άνθρωποι σαν κι εμάς

Από τα πιο γλυκά και ποιητικά λόγια αγάπης έως τις πιο άσεμνες και χιουμοριστικές φράσεις, τα γκράφιτι της Πομπηίας αποδεικνύουν ότι οι άνθρωποι του παρελθόντος δεν ήταν και τόσο διαφορετικοί από εμάς.

Οι τοίχοι της πόλης έγιναν ο καμβάς της καθημερινότητας – γεμάτος πάθη, έρωτες, προσβολές, αστεία και στιγμές αδυναμίας. Και ίσως, τελικά, η αληθινή ιστορία να είναι γραμμένη όχι στα επίσημα χρονικά, αλλά στους τοίχους των δημόσιων τουαλετών.

Η σημασία τους για την ιστορία

Αρχαιολόγοι όπως ο August Mau και ο Antonio Varone έχουν επισημάνει ότι τα γκράφιτι της Πομπηίας αποτελούν «ανεκτίμητη πηγή» για την κοινωνική ιστορία της Ρώμης. Είναι μικρά κομμάτια ενός παζλ που μας βοηθούν να καταλάβουμε:

• Την καθημερινή γλώσσα και το χιούμορ των Ρωμαίων.

• Τις κοινωνικές σχέσεις, τον τρόπο που έβλεπαν τον έρωτα, το φύλο και τη σεξουαλικότητα.

• Τη δημόσια ζωή και την επικοινωνία στους δρόμους – τα γκράφιτι ήταν το «μέσο κοινωνικής δικτύωσης» της εποχής.

Η ύπαρξή τους μάς υπενθυμίζει ότι η ιστορία δεν γράφεται μόνο από τους «μεγάλους» αλλά και από τους ανώνυμους που άφησαν με μια κιμωλία το σημάδι τους σε έναν τοίχο.

Η Πομπηία δεν μας δείχνει μόνο πώς ζούσαν οι Ρωμαίοι, αλλά και πώς σκέφτονταν, αγαπούσαν, μισούσαν και αστειεύονταν. Μέσα από τα γκράφιτι τους, γεφυρώνεται το χάσμα των αιώνων και θυμόμαστε ότι –τότε όπως και τώρα– ο άνθρωπος παραμένει απίστευτα ανθρώπινος.

Ίσως αναρωτηθεί κανείς: γιατί να μας νοιάζει αν κάποιος έγραψε «πήδηξα την καπηλειάρισσα» το 60 μ.Χ.;

Η απάντηση είναι απλή: γιατί μας δείχνει ότι η ανθρώπινη φύση δεν αλλάζει. Τα ίδια πάθη, οι ίδιες ανασφάλειες, οι ίδιες χαρές και οι ίδιες βωμολοχίες που γεμίζουν τα social media σήμερα, γέμιζαν και τους τοίχους της Πομπηίας πριν δύο χιλιετίες.

Και αυτό είναι κάτι βαθιά συγκινητικό: μέσα από αυτά τα λόγια, οι άνθρωποι εκείνης της εποχής παύουν να είναι μακρινά, μαρμάρινα αγάλματα και γίνονται… άνθρωποι σαν εμάς.

Πηγές 

• Petronius – Satyricon : Μυθιστόρημα που παρουσιάζει τη ρωμαϊκή κοινωνία μέσα από τα πάθη, τις υπερβολές και τη σάτιρα.
• Antonio Varone – Pompeii’s Graffiti and the Writing on the Walls : Εξειδικευμένη αρχαιολογική μελέτη πάνω στα γκράφιτι της Πομπηίας και τη σημασία τους για την κοινωνική ιστορία.
• Pompeii in Pictures : Διαδικτυακή βάση δεδομένων με φωτογραφίες, μεταγραφές και μεταφράσεις των γκράφιτι της Πομπηίας.